Geçen cumartesi Arkeo Duvar’ın ilk cildinden söz etmiştim sizlere… İkinci cilt fevkalade keyifli mevzulara ayrılmış…İkinci cilt Arkeo Duvar’ın 4, 5 ve 6 sayılarında yayınlanan yazılar yer alıyor.
Yazı İşleri Müdürü Nuray Pehlivan şöyle anlatmış 4. Sayının hikayesini:
Arkeo Duvar’ın 4. sayısında, yok olmayı ve yok etmeyi değil, var olmanın ve var etmenin en temel dürtüsünü, insanlık tarihinin belki de en güçlü, en yön verici duygusunu aynı zamanda modern zamanların en büyük tabusunu ele aldık: Aşk, cinsellik ve erotizm... Kıskaçlara alınıp sindirilmek istenen cinsellik, farklı dönemlerde farklı gerekçelerle kuşatmalara maruz kalmış olsa da her zaman günümüzdeki gibi ‘tabu’ değildi. Aşkı, cinselliği ve erotizmi geçmişten bugüne yaşanan serüveni içinde, nasıl değişip dönüştüğüne değinerek; eski uygarlıkların cinselliği nasıl yaşadığını anlayarak ve güncel bir bakış açısıyla değerlendirmek istedik. Dünün ‘mübah’larının nasıl bugünün ‘günah’ları haline geldiğinin yanıtını aradık...
Yine mükemmel makaleler var, “Aşk ve erotizm: Neydik ne olduk!” bölümünde…
Antik Çağ Sanatında Erotizm - Meliha Çiğdem Sözen- Muazzez İlmiye Çığ: Sümer Tapınaklarında Seks - Nuray Pehlivan- Yazıtların Dili: Aşk Büyüleri -Pınar Özlem Aytaçlar- Pompeii: Gizli Odanın Sırları - Fuat Yılmaz- İyi Arkeoloji: Arzunun Dip Tarihi - Eski Toplumlarda Cinsellik - Çiler Çilingiroğlu- Antik Çağ Erkeklerinin Gece Toplantıları - Daniş Baykan- İmparatorluğa Götüren Aşk: Severusİle DomnaÇifti -Ali Özkan- Sappho: ‘Aşk’ın İlk Tanımı’ Işık Şahin- Afrodit, Aşk Ve Çıplaklık - Elçin Doğan Gürbüzer-Söylence: Erk’ine Göre Muamele - Selim Martin- Zamanın Ezgisi: İlk Din Dışı Ezgiler - Evin İlyasoğlu- Plotinos’un Aşk Kuramı - Nil Dilara Çolak
***
Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Bölümü’nden Doç. Dr. Pınar Özlem Aytaçlar’ın, “Yazıtların Dili: Aşk Büyüleri” makalesini hemen okudum. Bazı bölümlerini paylaşıyorum şimdi. Çok keyifli bir makale idi, paylaşmasam olmaz.
Aşk büyülerini içeren Koptik dilde yazılmış el kitabı. Mısır, yaklaşık M.S. 7. yüzyıl.
Aşk büyüleri, hemen her kültürde ve her çağda var olagelmiştir. Antik Çağ’da, aşk için yapılan büyülere, literatürde, arkeolojik malzeme üzerinde ve çok büyük oranda papirüslerde rastlarız. Yazında, Homeros’dan başlayıp erken Hıristiyan yazılarına kadar her dönemde karşımıza çıkarlar. Örneğin İlyada’da, Afrodit’in, başka bir amaçla Hera’ya verdiği sihirli kemeri, Hera kocası Zeus’u baştan çıkarmak için kullanır. Sirenlerin şarkısı, kurbanlarını baştan çıkarmak için yaptıkları erotik bir büyüdür. Erken dönem yazarlarından Hesiodos, Sappho, Pindaros, Sophokles, Euripides gibi yazarlarda da aşk büyülerine ilişkin kanıtlara rastlarız.
Aşk büyüsü ya da erotik büyülere dair arkeolojik veriler de az değildir. Mesela “Nestor’un kadehi” olarak tanınan, M.Ö. 8. yüzyıla ait ve Yunancanın bilinen en eski yazılı örneklerinden birini taşıyan pişmiş toprak kap üzerinde, “Her kim bu kadehten içerse güzel taçlı Afrodit’in aşkına tutulsun” yazar.
Doğudan Batıya Geçen Ritüeller
Yunan büyü papirüsleri Mısır’da bulunmuştur. Ancak bu durum, aşk büyüsü olgusunun Mısır’a özgü olduğu anlamına gelmez. Bu papirüslerin Mısır’da bulunmasının asıl nedeni, bölgenin iklim koşulları sayesinde korunmuş ve günümüze ulaşmış olmasıdır. Nitekim paralel örneklerine, metal tabletler ve değerli taşlar üzerinde, Atina, Kıbrıs, Roma, Afganistan, Suriye, Sicilya, Kartaca, Beyrut ve daha birçok yerde de rastlanır. Bu örnekler, büyü el kitaplarındaki reçetelerin metal tabletler üzerine kopyalanmış halleridir. Yine de Yunan kültürüne ait aşk büyülerinin kökenini çok eski devirlerden ve Yunanistan’a çok uzak diyarlardan aldığını söylemek yanlış olmaz.
Erkeklerle Kadınların Farklı Büyüleri
En yaygın ve en çok karşılaşılan aşk büyüsü, doğal olarak, bir kişinin bir başkasını kendine âşık etmek ya da onunla cinsel ilişkiye girmek için yaptığı büyülerdir. Bununla birlikte Yunan erkeklerinin, büyü içeriklerini ya da tekniklerini, özellikle de iktidarsızlık sorunu için kendilerine bir tedavi olarak uyguladıkları da görülür. Bu pratik, Doğu Akdeniz’de çok eskiden beri bilinir ve Mezopotamya’da ‘iktidar büyüleri’ olarak uygulanan büyülerde de karşımıza çıkar. Aşk büyülerinin bir kısmı da kendi çocuklarını belli bir kişiye âşık etmek için ebeveynler tarafından yapılan büyülerdir. Yunan toplumunda aşk evliliğine pek rastlanmaz.
Sarapammon’unVudu bebeği. Mısır, M.S. 3. ya da 4. yüzyıl, Louvre Müzesi.
Evlilikler, ailelerin çıkarlarını gözeten anlaşmalı evliliklerdir. Böylesi bir toplumda da ailelerin, seçtikleri gelin veya damat adayına yönelik büyü yapması olağan sayılır. M.S. 3. yüzyıla ait bu örnekte olduğu gibi: “Onları evlilik ve tutkuyla bağla. Bütün yaşamlarını birlikte geçirsinler. Kızımıza bir köle gibi bağlansın, ona şehvet duysun, başka bir kadını ya da kızı değil, sadece Domitiana’yı hayat yoldaşı olarak tutmayı istesin. Şimdi, şimdi, derhal, derhal!”
Bu istisnai örnekler bir kenara konursa, Yunan kültüründe aşk büyüsü, kadınların erotik tutkusunu kazanabilmek için erkekler tarafından yapılanlar ve bir erkeğin ilgisini sağlamak ya da arttırmak için kadınlar tarafından yapılanlar olarak iki temel kategoride ele alınabilir. Genel olarak, kadınlar tarafından yapılan büyüler ‘Philia’ büyüsü, erkeklerin yaptıkları ise ‘Eros’ büyüsü olarak adlandırılır. ‘Eros’ ve ‘Philia’ büyülerine biraz daha yakından bakalım.
Yakma Büyüleri
Yine erkekler tarafından yapılan erotik büyülerde, dişi kurbanın ‘yanması’nın amaçlanması da çok yaygındır. M.S 1. yüzyıla ait Kartaca’dan bir büyü şu dileği içerir: “Successa, Successus için tutku ve şehvetle yansın.” Bu ‘yakma büyülerinde’ bitkilerin, baharatların ve bazı ev eşyalarının, kadının tutku içinde yanması amacıyla yakıldığını görürüz. Aynı strateji, mesela halka açık hamamların sıcaklık bölmelerine bırakılan papirüs muskalarında ya da üzerinde Eros’unPsykhe’yi bir meşale yardımıyla yakarken tasvir edildiği yüzük taşlarında da görülür.
Kadın Büyüleri
Erkeklerin kadınları elde edebilmek için yaptıkları ‘Eros’ büyüleri böyleyken, kadınlar ‘Philia’ büyülerini aynı evde yaşadıkları eşlerine karşı ya da halihazırda devam eden ilişkilerinde erkeğin kendilerine olan ilgisini arttırmak için yaparlar:
“Serapion’unDioskorous’a gelmesi, her istediğimi yapması ve Hades’e gidene değin beni sevmeye devam etmesi için onun kalbini erit, kanını em ve aşkına, tutkusuna ve acısına karıştır.”
Erkek-Kadın Farkı
Antik Yunan’da aşk büyüsünü uygulayanlar elbette sadece erkekler değildi. Ama erotik bir tutkuyu kışkırtmak için büyüyü kullananlar sadece erkeklerdi. Kadınlar da büyü yapıyordu ama kullandıkları büyü tipleri tamamen farklıydı. Bu büyüler sevgi (philia) ya da aşkı (agape)sürdürmek ya da tekrar kazanmak üzerine kuruluydu. Bazı durumlarda kurbanın cinsel isteğini uyandırmayı amaçlıyorsa da bunlarda ateşli, çılgın bir tutkuya ve buna ulaşmak için muhatabına işkence etmeye dair hiçbir iz yoktur.
Kadınların büyüleri, bozulmuş bir ilişkiyi kurtarmak, yürüyen ama kırılgan bir ilişkiyi onarmak için sevgi, cana yakınlık ve bağlılık isteyen büyülerdi. Asur medeniyetine ait, M.Ö. 1000 yıllarına tarihlenen çivi yazılı bir tablette yer alan ‘bir kadın için kocası ona kızdığında uygulayacağı büyü’de olduğu gibi:“Tek bir ip olacak şekilde bir ceylana ait tendonları, keneviri ve kırmızı yünü birbirine ör. Bunları 14 boğum olacak şekilde düğümle. Her düğümü bağladığında büyülü sözleri tekrar et. Kadın bu kordonu beline bağlayacak ve o bundan sonra sevilecektir.”
Romantize Etmeyelim:Fakat tabii ki bu büyüleri romantize etme tehlikesinden de kaçınmalıyız. Çünkü bu örnekler de erkeği kontrol etmek, bağlamak ya da kuvvetten düşürmek için yöntemler içerirler. Bu büyülerde muskalar, merhem ya da iksirler de kullanılırdı; bağlama teknikleri ve uyuşturucu maddeler içerirlerdi. Yani o kadar da masum değillerdi.
Sevgi Arayan Kadınlar, Şehvet Arayan Erkekler
Yunancada ‘philia’ ve ‘agape’ sözcükleri, duygusal yakınlık, muhabbet, sevgi kelimelerine karşılık gelir. Diğer yandan ‘Eros’ büyüleri genellikle kadınları evlerinden ayırarak kendi kollarına gelmesi için erkeklerce yapılan büyülerdir. Yunanlılar en erken dönemlerden itibaren Eros’u, Afrodit’in birini vurmak istediğinde kullandığı, hedefe fırlatılan şeytani bir saldırı olarak kullanmışlardır. Diğer yandan ‘philia’ ya da ‘agape’yi hiçbir zaman kişileştirmemişler, onları bir insana zarar vermek için kullanan bir tanrıya dönüştürmemişlerdir. Bu kelimeler cinsel birleşmeyi de içermekle birlikte, daha çok evlilik ilişkisi, aile içi ilişki, duygusal bağlılık, öpmek, sarılmak, ilgi göstermek gibi duygulara karşılık gelirler. ‘Eros’ ise sonu kesin olarak seksüel ilişkiyi amaçlayan, tehlikeli ve karşı konulamaz şehvet için kullanılır. ‘Eros’ büyüleri de agresif yöntemleriyle, eril dünyaya ait büyülerdir.
Son Söz:‘Gerçek aşkın büyüsü’ne hakkını verir ve onu bir kenara bırakırsak, erkeğin avcı, kadının ise muhafaza edici olduğu kadın erkek ilişkilerinde, son 3-4 bin senedir değişen pek bir şey olmamış gibi görünüyor.
***
Bu nefis makale için teşekkürler Pınar Özlem Aytaçlar