Türk-Yunan Mübadele Sözleşmesi, 30 Ocak 1923’te İsviçre’nin Lozan kentinde Türk ve Yunan Hükümetlerinin temsilcileri tarafından imzalandı. Bu sözleşme, Türkiye’de yaşayan Ortodoks Hristiyanların Yunanistan’a, Yunanistan’da yaşayan Müslümanların Türkiye’ye eşzamanlı ve zorunlu olarak göç ettirilmesi ile ilgiliydi…
Bu kapsamda, günümüzden tam 101 yıl önce yaklaşık iki milyon insan doğduğu, büyüdüğü, yaşadığı toprakları terk etmek zorunda kalarak daha önceden hiç görmedikleri, tanımadıkları topraklarda yeni yeni hayatlar kurmak için yollara düştüler.
Bu kişilerden kimisi zorlu yol şartlarına dayanamayarak yaşayacakları yeni topraklara ulaşamadan hayatlarını kaybettiler. Kimisi gelinen ya da gidilen yere uyum sağlamakta zorluk yaşadı. Geri dönmek istedi ama bu imkansızdı...
Çünkü bu göç zorunluydu. İsteseler de istemeseler de değişime ayak uydurmak zorundaydılar. Ancak bu değişim hayatlarının pek çok alanını etkiliyordu.
Bazıları alıştı; belki de alışmış gibi davrandı. Bazıları ise hiç alışamadan hayatlarını tamamladılar…
***
Çiğli Belediyesi’nin Fakir Baykurt adını taşıyan salonunda Mübadele’nin 101. Yılı için değerli yazarlar Kemal Yalçın ve Semra Yeşil ile bir araya geldik ve bizi dikkatle dinleyenlere olup bitenin ne olduğunu anlatmaya çalıştık.
Her yıl Ocak ayının son günleri gibi bu yıl da ömrümüz Mübadele temalı konuşmalarla geçiyor. Her zaman olduğu gibi Venizelos’un Büyük Atatürk’ü Nobel Barış Ödülü’ne aday göstermesinden hareketle Ege’nin bir barış denizi olması gerektiğine de vurgu yaptım yine…
Yazının girişine aldığım bölüm Semra Yeşil arkadaşımın Kadir Dallı ile birlikte ürettikleri yeni kitabından: “Yüzüncü Yılında Her Yönüyle Mübadele”
Ülkemizin seçkin minyatür sanatçısı Figen Gürsoy geçen hafta Urla Atatürk Kültür Merkezi’nde Mübadele Kitapları Sergisi açtı. Figen dostumuz Kemal Yalçın’ın çok kıymetli kitabı “Emanet Çeyiz” in minyatürünü de yazara takdim etti.
***
‘Yakın Tarihin Gerçekleri’ adlı kitabında İlber Ortaylı ne güzel sorar ve kendi cevap verir: “Türkiye’de çok bilmiş birisi diyor ki, ’35 yaşıma kadar mübadeleden haberim yoktu’. Allah Allah diyeceksin o kadar Bodrum’a, Ayvalık’a, Side’ye gidiyorsun, hiç mi camiden çıkan takkeli ihtiyarların Rumca konuştuğunu görmedin? Garip bir toplum bu… Çok az konuşan, gören, değerlendiren, okuyan…”
Mihri Belli ile Necati Cumalı’yı ayrı tutarsanız, Türk aydınının Cumhuriyet’in ilk 50 yılında aklına bile gelmemişti Mübadele… Birkaç gazete yazısını bu işin dışında tutmak koşulu ile tabii ki… Yaşar Kemal'in “mübadele edilen kitleler arasındaki kültür farklarının ülkelere de yansıdığı” görüşü bizce durumu en iyi özetleyen görüştür.
Kemal Yalçın’ın “Emanet Çeyiz” kitabı da edebiyatta önemli bir kilometre taşıdır… Ve günümüzdeki son örnek olarak Semra Yeşil ile Kadir Dallı’nın çalışmasını tebrik ediyorum.
2000’den önce yayımlanan mübadele kitapları
Türkiye ve Yunanistan Arasında Gerçekleşen Zorunlu Nüfus Mübadelesine Ekonomik Açıdan Bir Bakış- Mihri Belli- 1940, Savaşın Çocukları-Girit'ten Sonra Ayvalık/Ahmet Yorulmaz, - 1997, Geylani Kitabevi- (Yeniden Remzi Kitabevi- 2005), Makedonya 1900/Necati Cumalı- Bilgi Yayınevi- 1978, Benden Selam Söyle Anadolu'ya /Dido Sotiriyu- Can Yayınları 1990- Emanet Çeyiz/ Kemal Yalçın- Bir Zamanlar Yayınevi 1998