İslâmcılar 1876’da ilan edilen Kanûn-i Esâsî’de umduklarını bulamadılar. Namık Kemal, modern zamanlarda gündeme gelen “bireysel” hakların tamamının fıkha ve fetvalara dayandırılabileceğine inanıyordu.
O bu konuda haksız da sayılmazdı. Batı’da ancak bin yıl sonra gündeme gelen“bireysel haklar” konusunda, klasik fıkıh kaynaklarında fazlasıyla bilgi vardı.
Hayatın her alanına “ilmi usuller” ile yol gösterme iddiasındaki İslâm fıkhı, yönetimlerin baskısı altında “kamu hukuku” konusunda gelişememiş, özellikle siyasete ilişkin içtihatlar yapılamamıştı. Bundan dolayı fıkıh, sadece “bireysel” hakları açıklayabiliyordu; kamu hukukuna ilişkin içtihatlar ise soru işareti olarak ortada duruyordu.
Kanûn-i Esâsî’nin ilan edildikten bir süre sonra hepten ortadan kaldırılmayıp “askıya” alınması ve sonrasındaki gelişmelerde bireysel haklar konusu, muhalefetin en çok başvurduğu argüman oldu. Öyle ki; Mason Locaları, basın, aydınlar, ulema, Müslüman-Gayrimüslim cemaatler, medreseler, tarikatların önemli kısmı… II.Abdülhamit’i bireysel haklara karşı saygısız, zalim ve baskıcı olmakla suçlamaktaydı.
Nitekim, II.Abdülhamit devrilirken de sözü edilen oldukça geniş tabanlı muhalefeti bir araya getiren ortak nokta da yine “bireysel haklar” konusu oldu.
Namık Kemal’in başını çektiği bireysel haklar talebi, şeriat kaynaklı olsa da II.Abdülhamit’e göre “devleti yıkacak” çok tehlikeli taleplerdi. Padişaha göre, bireysel haklar anayasada yer alamayacağı gibi Batı’dan tercüme edilen kanunların yerini de alamazdı.
Batılı tüccarlar, Osmanlıda kendi ülkelerindeki rahatlığı arıyorlardı. Bu nedenle Osmanlıda kendi kanunlarının uygulanmasını istiyorlardı. Ahmed Cevdet Paşa ve ulemadan yaklaşık 15 kişi, Mecelle Derneği çatısı altında tercüme kanun yerine, İslâm fıkhını kanun sistemine göre yeniden yazmaktan yanaydılar.
1869’de Abdülaziz döneminde faaliyete başlayan Mecelle Derneği, 1876’da II.Abdülhamit tarafından kapatıldı. Derneğin alternatif olsun diye hazırladığı Mecelle-i Ahkam-ı Adliye, medeni kanun olarak yürürlüğe girdi. Çok iddialı hazırlanan Mecelle’de kapitalizmin finans kapitalizmine dönüştüğü bir çağda “faiz” konusuna değinilmiyordu.
1908’de ilan edilmek zorunda kalınan II.Meşrutiyet’e kadar yaşananlar kitaplara sığacak cinsten değildi. Saraydan beslenen birkaç tarikat hariç, denebilir ki herkes, II.Abdülhamit’e karşıydı. Muhaliflerin amacı farklı da olsa, kimsenin bireysel haklara itirazı yoktu.
1908’de II.Meşrutiyet’in ilanı ile askıdaki Kanûn-i Esâsî tekrar yürürlüğe girdi. 1921 Teşkilât-ı Esâsiye Kanunu’na kadar geçen süre içinde, 1908’den sonra Kanûn-i Esâsî’de pek çok değişiklik yapıldı ama bireysel haklar açısından yaşananlar tam bir hayal kırıklığı oldu.
Teşkilât-ı Esâsiye Kanunu konusuna gelince;
1921’de yürürlüğe giren Teşkilât-ı Esâsiye Kanunu, üye sayısı 261’e kadar çıkan 1.Meclis tarafından hazırlandı. Üyelerin %20’sinden fazlası İslâmî ilmi, fikriyatı ve çevresi geniş etkili İslâmcılardan oluşmaktaydı. Geri kalanı asker, sosyalist, komünist, liberal, muhafazakar, Türkçü, Alevî, Bektaşî, Nakşi, Mevlevî, Kadirî…lerden oluşan demokratik ve katılımcı bir Meclis’ti.
Yeni anayasa Kurtuluş Savaşı’nın devam ettiği bir ortamda 23+1 madde olarak hazırlanmıştı. Maddeler az ve kısaydı. Son derece anlaşılabilir hükümlerden oluşmaktaydı. Üzerinde anlaşılamayan maddelere ise yer verilmemişti. Bu nedenle yeni anayasa, Kanûn-i Esâsî’yi yürürlükten kaldırmıyordu. Böylece Teşkilât-ı Esâsiye Kanunu’ndaki eksiklikler, Kanûn-i Esâsî ile giderilecekti.
1921 tarihli Teşkilât-ı Esâsiye Kanunu;
-Sadece Müslümanlardan oluşan bir meclis tarafından ve savaş koşullarında hazırlanmıştı.
-En önemli ilkesi “egemenliğin kayıtsız şartsız milletin” olmasıydı.
-Anayasa milletin ve Meclis’in görüşlerini tam olarak yansıtıyordu. Milletvekilleri bir partinin üyesi ve baskısı altında değildi.
-Anlaşma sağlanamayan konulara yer verilmedi.
-Bütün yetkiler Büyük Millet Meclisi’nde toplandı. Hükümet de Meclis Hükümetiydi. Bakanların atanması ve görevden alınması yetkisi Meclis’e aitti.
-Devlet başkanı yoktu ama Meclis üyeleri arasından seçilen bir “Meclis Başkanı” vardı.
-Anayasa bireysel haklara ve özgürlüklere yer verilmemişti ama bireysel özgürlüklerin en geniş anlamda yaşanabileceği il, kaza ve özellikle “nahiye yönetimi” konusunda ayrıntılı hükümler içeriyordu...
1921 Teşkilât-ı Esâsiye Kanunu, adından da anlaşılabileceği gibi “devletin idare şeklini” belirleyen bir metindi.
İslâmcıların katkısı ise ileri düzeydeydi.
Bugün bile Batılı hiçbir demokratik anayasa, Teşkilât-ı Esâsiye Kanunu kadar net, anlaşılabilir ve özgürlükçü değildir.
Türkiye, Osmanlı’dan 2016’ya kadar Teşkilât-ı Esâsiye Kanunu kadar milletin iradesini yansıtan ve rızasına uygun bir metin hazırlayamadı.
Bunu bilmekte yarar var!
Devlet başkanı kavramının yer almadığı anayasada en üst makam, Meclis Başkanı idi.
Mustafa Kemal Paşa ise milletvekillerinin seçtiği “Meclis Başkanı” idi.
Anayasada yer aldığı kadarıyla Nahiye yönetimi;
a-Kendi içinde özerk,
b-Nahiye halkı tarafından seçilmiş üyelerden oluşan bir meclisi, meclisin seçtiği yönetimi, bir de müdürü vardı.
c-Nahiye müdürü ve yönetimi, nahiye meclisi tarafından seçilen,
d-Nahiye meclisi ve yönetiminin kazaî, iktisadî ve malî yetkileri özel kanunlarla düzenlenen özgün bir yerel yönetim birimidir.
e-Nahiye bir veya birkaç köyden oluşabileceği gibi bir kasaba da bir nahiye olabilirdi.
Bireysel hakların ve kamu düzeninin her “Nahiye”de farklı olabileceği görüşü, Tevrat’ın ve Kur’an’ın merkeziyetçi ve despot idarelere karşı insanlığa sunduğu bir ikram olmalı.
Nahiye yönetimi, bugün dünyanın her ülkesinde iç savaş sorunu yaşayan bütün devletlerin örnek alabileceği bir yerel yönetim modelidir.
Namık Kemal’in anayasa tartışmalarının başladığı günlerde ısrarla anlatmaya çalıştığı, ulemanın ve umeranın ise yanlış veya tehlikeli bulduğu bireysel haklar ve bununla uyumlu merkezi, il, kaza ve nahiye yönetimleri, ülkenin bağımsızlığı ve bütünlüğü konusunu; anayasal düzen, demokrasi, liberal ekonomi, laiklik, insan hakları, kadın hakları… gibi daha nice hakları ve özgürlükleri Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti ile tanıştıran İslâmcıların ilkiydi.
İslamcılık bu ülkede bu konuları savunarak ortaya çıktı…
Şimdilerde nelerle meşgul…
Onu da gelecek yazılara bırakalım.