Dünyanın en prestijli yayınlarından olan haftalık bilim dergisi Nature’da yer alan bir habere göre farelerde yapılan bir çalışmada yaşlı deneklerin hafızalarının gençleştirilebildiği görülmüş. Dr. Sevda Sarıkaya’nın(*) sosyal medya hesabında son derece açık bir şekilde anlattığı çalışmada genç farelerden alınan beyin omurilik sıvısı yaşlı farelere aktarılmış. Sonuçta farelerin labirent testlerinde daha başarılı oldukları, yolu bulurken daha az donma-bekleme periyodu yaşadıkları ve daha hızlı davrandıkları gözlemlenmiş.
Bu çalışma bana Daniel Keyes’in Algernon’a Çiçekler isimli kitabını anımsattı. İlk olarak 1960’da öykü olarak, 1966’da ise romanlaştırılmış şekliyle basılan bilimkurgu niteliğindeki eserin ana kahramanları zeka geriliğine sahip Charlie ve fare Algernon. Yapılan bir ameliyat ile yapay olarak “zekileştirilen” fare Algernon labirent testlerinde büyük gelişim gösterir. Bu testlerde her defasında Algernon’a yenilen Charlie ise bu ameliyatın uygulanacağı ilk insandır. Ameliyat sonrasında gerçekten inanılmaz bir zekâ seviyesine ulaşan Charlie, üniversite kütüphanesinde bilimden tarihe, edebiyattan yabancı dillere pek çok konuyu sünger gibi emer adeta. Ne yazık ki işler aynı kaderi paylaşan Charlie ve Algernon için iyi gitmeyecektir. Psikolojik olarak destekten uzak kalan iki canlı da büyük bunalımlar yaşayacak, üstelik ne yazık ki alınan sonuçlar tersine dönmeye başlayacaktır.
Neyse ki en başta sözünü ettiğimiz bilimsel çalışmada gençlerden alınan beyin omurilik sıvılarının yaşlılara nakli düşünülmüyor. Romanın yazılma tarihinden beri hiçbir şey olmadıysa da bir şeyler oldu ve bilimsel çalışmalardaki etik hususunda pek çok olumlu gelişme yaşandı. Çalışma genç ve yaşlı beyin omurilik sıvılarındaki farkın incelenmesi ve hafızayı etkileyen molekülün belirlenmesi olarak ilerlemiş. Elde edilen sonuçların da Alzheimer ve yaşlılığa bağlı zihinsel yavaşlamaya çare olması ümit ediliyor.
Kitap bilimkurgu olarak değerlendirilse de insan olmaya dair pek çok şeyi sorgulatıyor. Önce zekâ geriliği sonra da ileri zekâ yüzünden toplumdan dışlanan Charlie, kabul edilen değerler ortalamasından uzaklaştıkça yalnızlığa mahkûm edilen bireylerden yalnızca biri. Bunu otoritenin belirlediği kabuller ve bu kabullerin dışında kalanlar olarak okumak da mümkün.
Diğer yandan insanın nasıl ilişkisel bir varlık olduğunu, duygusal destekten yoksun bir bireyin bilişsel yetenekleri ne olursa olsun başarısızlığa mahkûm olacağını da okuruz satır aralarında. Sevgi ve şefkat eli değmeyen bir zekâ ve eğitimin beş para etmediğini söyler Charlie ve ekler:
“Sevgi alma ve sevgi verme yeteneğinden yoksun olan zekâ, zihinsel ve ahlaki çöküşe, nevroza ve muhtemelen psikoza bile yol açar. Ve benmerkezci bir amaca odaklanan ve insan ilişkilerini dışlayan bir beyin, sadece şiddete ve acıya neden olur”.
Bilimkurgu romanlarının geleceği hayal etme ve hatta kurgulama gibi bir huyu vardır. Gittikçe mekanikleşen bir dünyada sevginin ve anlamlı ilişkilerin yerini hatırlamak için geçmişin bu bilimkurgusuna başvurmak da varmış. İnsanın bilişsel ve fiziksel yeteneklerini arttırmak ve hastalık, yaşlılık gibi “istenmeyen” etkileri yok etmek isteyen transhümanistlerin çok muhtemeldir ki Nature dergisinde yayınlanan çalışma karşısında duydukları mutluluk, demans sorunu yaşayan aile büyükleri için bir çare olabilir mi duygusuyla sevinenlerin mutluluğundan farklı olabilir. Ölümsüzlük yolunda insan beyninin bir yapay zekâ ile depolanması hedefikarşısında varlığımızın anlamını yine edebiyat üzerinden düşünebilmek de sanatın gücüdür işte.
Bilimsel çalışmaların sonuçlarından toplumun hangi kesimlerinin ne şekilde yararlanabildiği de düşünülmesi gereken bir konu. Bakalım bu gençleşme çalışmaları ölümsüzlük hedefindeki bir gruba mı yoksa yaşlılıkla gelen zihinsel sorunlar yaşayan geniş bir kesime mi hizmet edecek, zamanla göreceğiz.
*: Dr.Sevda Sarıkaya’nın yazısı için: https://www.aksam.com.tr/cumartesi/yasli-beyinlere-genclik-asisi-mumkun-mu/haber-1271931